Odczyn poszczepienny

Pytania, na które czytelnik znajdzie odpowiedź w tekście:

• Czy szczepionki są bezpieczne dla dzieci, jakie mogą być odczyny poszczepienne?
• Które odczyny poszczepienne są niebezpieczne dla dziecka?
• Co zrobić w przypadku niepożądanego odczyny poszczepiennego, który miał miejsce w przeszłości?
• Jakie objawy po szczepieniu wymagają bezwzględnej konsultacji lekarskiej?

Podanie szczepionki wywołuje w organizmie dziecka odpowiedź układu odpornościowego (immunologicznego), której celem jest wytworzenie przeciwciał ochronnych. Reakcja ta jest złożonym procesem, angażującym liczne komórki układu immunologicznego. 

Efektem szczepienia jest przede wszystkim produkcja przeciwciał odpornościowych, ale jednocześnie uwalniane są różne substancje, które mogą wywoływać reakcje poszczepienne. Dlatego niemal u każdego dziecka po szczepieniu występują różne, mniej lub bardziej niepokojące objawy. W większości przypadków są one łagodne i nie wymagają żadnych szczególnych działań. Wynika to z faktu, że stosowane współcześnie szczepionki są wytwarzane w oparciu o nowoczesne technologie, a co za tym idzie - bezpieczne. Odpowiednio przechowywane, stosowane zgodnie z zasadami oraz po uwzględnieniu przeciwwskazań do ich stosowania są niezastąpioną formą ochrony dziecka przed ciężkimi chorobami.

Definicja:

Niepożądany odczyn poszczepienny zgodnie z definicją opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia jest objawem ze strony organizmu pozostającym w związku czasowym z wykonanym szczepieniem. Odczyn taki może być spowodowany wieloma przyczynami, wynikającymi z:

• działania szczepionki;
• błędu szczepienia;
• współistnienia innych chorób.

Obraz kliniczny niepożądanych odczynów poszczepiennych:

 Objawy związane z działaniem szczepionki są związane z reakcją organizmu na zastosowanie danej szczepionki. Ten rodzaj odczynów poszczepiennych obserwuje się najczęściej. Zazwyczaj są to łagodne, krótkotrwałe objawy, do których zaliczamy:

• reakcję miejscową: ból, obrzęk i zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia oraz gorączkę, zazwyczaj w okresie 48 godzin po szczepieniu, najczęściej po szczepieniu przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, polio i Haemophilus influenzae B (DTaP-IPV-Hib), ale również po innych szczepionkach;
• gorączkę i wysypkę w okresie 7-10 dni po szczepieniu przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR);
• obrzęk i ból ślinianek przyusznych po szczepieniu przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR).

Do objawów niepożądanych związanych z działaniem szczepionki zalicza się również ciężkie odczyny poszczepienne, które zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia wymagają zgłoszenia przez Poradnię wykonującą szczepienie do Wojewódzkich Stacji Sanitarno - Epidemiologicznych. Są to objawy bardzo rzadkie, ale zawsze należy liczyć się z możliwością ich wystąpienia. Należą do nich:

• ciężkie odczyny miejscowe z obrzękiem obejmującym najbliższy staw i/lub znaczne powiększenie węzłów chłonnych po szczepieniu przeciwko gruźlicy (BCG);
• ostra reakcja alergiczna o typie ciężkiej reakcji nadwrażliwości (tzw. reakcja anafilaktyczna), z uogólnionym obrzękiem lub pokrzywką na skórze, dusznością, przyspieszeniem akcji serca, spadkiem ciśnienia krwi czy nawet utratą przytomności;
• drgawki z wysoką temperaturą lub bez gorączki do 3 dni po dowolnym szczepieniu;
• nieustający płacz lub krzyk dziecka utrzymujący się przez co najmniej 3 godziny, w okresie 6-18 godzin po szczepieniu  przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTaP);
• tzw. zespół hipotensyjno - hiporeaktywny w okresie 48 godzin po szczepieniu przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTaP), charakteryzujący się osłabionym kontaktem dziecka z otoczeniem i zmniejszoną reakcję na bodźce, wiotkością dziecka, spadkiem ciśnienia krwi oraz bladością; objawy trwają od kilkunastu minut do 48 godzin, a wyraźną zmianę zachowania obserwuje się przez co najmniej 1 dobę po ustąpieniu powyższych objawów;
• niedowłady wiotkie, czyli obniżenie napięcia mięśni, które wystąpiło w okresie 4-30 dni po szczepieniu przeciwko polio (częściej po podaniu szczepionki doustnej OPV);
• małopłytkowość w okresie 15-35 dni po szczepieniu przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR).

UWAGA: ciężkie niepożądane odczyny poszczepienne są w większości przypadków przeciwwskazaniem do podania kolejnej dawki szczepionki i wymagana jest indywidualna modyfikacja kalendarza szczepień!

Zdarza się, że występuje zbieżność czasowa wystąpienia objawów chorobowych w krótkim czasie po szczepieniu, ale nie mająca związku z podaniem szczepionki.

Niepożądany odczyn poszczepienny może być spowodowany również błędem szczepienia, obejmującym szeroką gamę przyczyn związanych z nieprzestrzeganiem zaleceń technologicznych przy produkcji, nieprawidłowym przechowywaniem oraz błędem techniki wykonania szczepienia. Przykładowe niepożądane odczyny poszczepienne związane z procedurą szczepienia to:

• zła dawka;
• szczepionka przeterminowana;
• niewłaściwe przechowywanie szczepionki;
• niewłaściwe przygotowanie (rozpuszczenie) szczepionki;
• niedozwolone połączenie szczepionek;
• złe miejsce lub technika podania;
• podanie kilku szczepionek w złym przedziale czasowym;
• nieuwzględnienie przeciwwskazań do szczepienia.

Zdarza się, że występuje zbieżność czasowa wystąpienia objawów chorobowych w krótkim czasie po szczepieniu, ale nie mająca związku z podaniem szczepionki. Przykładem mogą być objawy przeziębienia w krótkim okresie po szczepieniu przeciwko grypie.

Kiedy i gdzie szukać pomocy lekarskiej?

Bezwzględnie kontaktu z lekarzem wymagają ciężkie odczyny poszczepienne opisane powyżej. Jednak w każdym przypadku wystąpienia u dziecka niepokojących objawów pozostających w związku czasowym ze szczepieniem warto zasięgnąć porady lekarskiej. Szczególnie, że część niepożądanych odczynów poszczepiennych może wystąpić po dość długim czasie od szczepienia. Dlatego zawsze podczas wizyty u lekarza w związku z obserwowanymi u dziecka jakimikolwiek objawami sugerującymi chorobę warto wspominać o wykonywanych ostatnio szczepieniach. Nie bez znaczenia są również informacje o niepożądanych odczynach poszczepiennych występujących w najbliższej rodzinie. Obowiązkiem lekarza jest z kolei uwzględnienie niepożądanego odczynu poszczepiennego, który miał miejsce u dziecka w przeszłości i ewentualna modyfikacja kalendarza szczepień. 

Co można zrobić w warunkach domowych?

W przypadku odczynu miejscowego tzn. zaczerwienienia czy niewielkiego obrzęku w miejscu podania można zastosować okład z lodu. Najczęściej jednak takie objawy ustępują samoistnie w okresie 1-3 dni po szczepieniu. Dość często po szczepieniach obserwowana jest gorączka, trwająca zwykle nie dłużej niż kilka godzin. Towarzyszy jej zwykle złe samopoczucie lub rozdrażnienie dziecka. W takiej sytuacji można podać lek przeciwgorączkowy (paracetamol, ibuprofen).

U dzieci, które przebyły w przeszłości incydent drgawek towarzyszących infekcji z wysoką temperaturą (tzw. drgawki gorączkowe) warto zastosować „osłonę przeciwgorączkową” w okresie 48 godzin po każdym szczepieniu (szczególnie DTaP), a w przypadku szczepienia przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) - w okresie pomiędzy 6. a 12. dniem po szczepieniu, kiedy to najczęściej obserwuje się wzrost temperatury.

— Dr n. med. Agnieszka Krzywicka

Do góry